Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы — қазақ халық композиторы, танымал әнші (тенор), суырып салма ақын, классикалық халық музыкасы өкілдерінің бірі, 1860 жылы Көкшетау облысының Володар ауданында кедей отбасында дүниеге келген. Бала кезінен өлеңдер, әндер әуестенді.
Орынбай, Арыстанбай, Шөже, Біржан, Ақан, Балуан Шолақ, Тезекбай сияқты белгілі ақын — әншілердің шығармашылығы оның өзі ақын, әнші ретінде қалыптасуының негізі болды. Ол өзі туралы жазды:
Он жетіде мен есейдім
Бірақ маңызды істердің орнына
Білесің бе, ол бос болды
Домбырада ойнап, ән айтты.
Ыбырайдың қолындағы домбыра ән салып, жылады және күлді. Ешкім алмады жарыстарын бастап Ибраем алға ұсынып. Тақияға үкі (үкі) қауырсындарын ерекше сұлулығымен кигені үшін оны үкілі Ыбырай (үкі қауырсындарымен Ыбырай) деп атаған.
Үкілі Ыбырайдың музыкалық мұрасында 40-қа жуық ән мен әуен бар, олардың ішінде халық арасында кеңінен танымал “Гәкку” (оның 4 нұсқасы бар), “Арарай”, “Қарақат көз”, “кітап-ай”, “Дүние”, “Шалқыма”, “Көкше”, “Сүйгенім кете барды қасыма еріп”, “қала бел”, “Қалдызған”, “Желдірме” әндерін атауға болады ” және басқалар.
Ән Ыбырай толық энергиясы задора, сазды, нәзік, жасалынады шынайы сезімімен және қызметкерге талап жоғары. “Гәкку” әуенін Е.г. Брусиловский “Қыз Жібек” операсында (негізгі Жібек ариясы), ал “Арарай” әуенін “Ертарғын” операсында (Ақжүніс ариясы) қолданды. Ыбырайдың әндері алғаш рет А.В. Затаевич пен И. в. Коцык ноталарға аударылды.
Ыбырай поэзияда да белгілі. Сәбит Мұқанов “Бостандық туы” газетінде Ыбырайдың өлеңін жариялап, оның шығармашылығына рецензия жазды, ал Ыбырайдың әдеби мұрасын сыншы Е.Исмаилов мұқият зерттеді. Драматург Ш.Құсайынов Ыбырайдың шығармашылығына арналған “Қайран Гәкку” поэмасын жазды.
Тақырып поэтикалық шығармашылық Ыбырай . Көптеген өлеңдерінде ол жастық шақтың сұлулығын жырлайды:” Қарақат көз”,” Тойда бір нұрын балқиды”,” Қаралдым ” және басқалары. “Бір қызыққ ит жүгіріп аң ауласа” өлеңінде аңшылықтың азарты туралы айтылады. Патша дәуірінде өмір сүрген ақын революциядан кейінгі халық бостандығы тақырыбына (“қазанның жеңісі”, “Отарба”) бірқатар өлең арнады. Ыбырайдың мұрасында ақын Доскеймен, Есімбетпен, Қожахметпен және т. б. айтыстарда жазылған көптеген өлеңдер бар.
Үкілі Ыбырай тоталитарлық жүйенің құрбаны болып, 1930 жылы қайтыс болды. Белгілі қоғам және мемлекет қайраткері, ақын Кәкімбек Салықов Үкілі Ыбырайға арнаған “Соңғы сөз”:
«Гәккуiңдi» Ыбеке ел белгiсi
Ән Ұрандай қазағым ұмытпайды
Ел жүрегін толқытқан ғашық, үнiн
Асқақтатқан биiкке асылымсың.